Στα Τρίκαλα και την Ελασσόνα ιδρύθηκαν τα πρώτα σχολεία στην περιοχή της Θεσσαλίας, ήδη από τον 16ο αιώνα, σύμφωνα με στοιχεία του Κώστα Σπανού, εκπαιδευτικού και εκδότη του περιοδικού "Θεσσαλικό ημερολόγιο", τα οποία περιλαμβάνονται στα πρακτικά του συνεδρίου για τον τοπικό πολιτισμό και την εκπαίδευση, που εκδόθηκαν πρόσφατα από τη διεύθυνση πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης Τρικάλων.
Γύρω στα τέλη του 15ου αιώνα, την εποχή δηλαδή κατά την οποία άρχισε να κάμπτεται η οθωμανική ορμητικότητα, ο Ελληνισμός άρχισε να οργανώνεται και η κατάσταση άλλαξε προς το καλύτερο, με αργά βήματα στην αρχή και γοργότερα μετά τα μέσα του 16ου αιώνα.
Στη Θεσσαλία, τα αρχαιότερα σχολεία, με βάση τις γραπτές......μαρτυρίες που υπάρχουν μέχρι σήμερα, ιδρύθηκαν στα Τρίκαλα (1543) και στην Ελασσόνα (1567).
Το σχολείο των Τρικάλων
Το σχολείο των Τρικάλων, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, λειτουργούσε, ήδη, το 1543 στον ναό της Επίσκεψης, με δάσκαλο
τον παπά-Θεοδόσιο, σακελάριο της Μητρόπολης της Λάρισας, η έδρα της οποίας είχε μεταφερθεί από χρόνια στα Τρίκαλα.
Το σχολείο αυτό, το οποίο ήταν της εγκύκλιας παιδείας, είχε στόχους περισσότερο πρακτικούς καθώς αναφέρεται η "μάθησις νοταρίων" και η "μάθησις μουσικών οργάνων".
«Η πληροφορία για την ύπαρξη σχολείου στα Τρίκαλα προέρχεται από μία ενθύμηση, που διαβάζοντάς την, διαπιστώνουμε ότι το επίπεδο του γραφέα είναι υψηλό, γεγονός το οποίο δείχνει ότι ο δάσκαλος παπά-Θεοδόσιος ήταν πολύ αξιόλογος, για την εποχή του. Εάν μάλιστα συγκρίνουμε την ενθύμηση αυτή με κάποιες άλλες του 19ου αι., γραμμένες από δασκάλους σε χωριά της Δυτικής Θεσσαλίας, θα διαπιστώσουμε ότι το επίπεδο του 1543 ήταν κατά πολύ ανώτερο του 19ου αιώνα», τονίζει ο εκπαιδευτικός.
Πότε, ακριβώς, ιδρύθηκε το σχολείο των Τρικάλων δεν είναι δυνατό να το προσδιορίσουμε. Οπωσδήποτε, όμως, επισημαίνει ο κ. Σπανός, πριν από το 1543. Στο σχολείο αυτό φοίτησαν ο Νικηφόρος Παράσχης Καντακουζηνός, ο "διδάσκαλος", για 12 χρόνια, γεννημένος στα Τρίκαλα, γύρω στα 1537, και ο αρχιεπίσκοπος του Δομενίκου και Ελασσόνας Αρσένιος, γεννημένος στα Καλογριανά της Καρδίτσας το 1550.
Ο Αρσένιος, μάλιστα, είχε ως δάσκαλό του το σοφό δάσκαλο και μοναχό Ματθαίο, ο οποίος δίδασκε στους μαθητές του «γραμματικά, ποιητικά και ρητορικά μαθήματα, προστάξει και προθυμία του πανιερωτάτου μητροπολίτου Λαρίσης Ιερεμίου», ο οποίος εκλέχθηκε το 1568/1569.
Το γεγονός αυτό, σύμφωνα με τον κ. Σπανό, δείχνει ότι το σχολείο των Τρικάλων λειτουργούσε την περίοδο 1543-1569.
Ο μητροπολίτης Ιερεμίας έδωσε νέα ώθηση στο σχολείο αυτό, το οποίο φρόντιζε μέχρι το 1572, οπότε εκλέχθηκε οικουμενικός πατριάρχης.
Το σχολείο των Μετεώρων
Το σχολείο στα Μετέωρα σύστησε, στα 1550, ο μοναχός Μεθόδιος, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Θεοφάνη Ελεαβούλκου. Ο Μεθόδιος, έχοντας πάρει υψηλού επιπέδου παιδεία ο ίδιος, ανέβασε και το επίπεδο του σχολείου σε τέτοιο βαθμό, ώστε να το χαρακτηρίζουν οι γνωστοί του, με τους οποίους αλληλογραφούσε, με κάποια δόση υπερβολής, Σωκράτους Ακαδημία εν Μετεώρω.
Ο κύκλος αυτού του σχολείου έκλεισε, πιθανότατα γύρω στα 1558, όταν ο Μεθόδιος εκλέχθηκε μητροπολίτης του Μελενίκου.
Οι μαθητές του πρέπει να ήταν, κατά κύριο λόγο, οι μοναχοί των Μετεώρων, αναφέρει ο κ. Σπανός.
Το σχολείο της Ελασσόνας
Ο χρόνος ίδρυσης του σχολείου της Ελασσόνας δεν είναι γνωστός. Γνωρίζουμε μόνο ότι το 1567 ήδη λειτουργούσε ως σχολείο απόρων παίδων. Με βάση τα προαναφερθέντα, η ίδρυση του πρέπει να έγινε μερικά χρόνια νωρίτερα από το 1567, ίσως λίγο μετά την ίδρυση του σχολείου των Τρικάλων.
Ο χαρακτηρισμός του ως σχολείο απόρων και η ύπαρξη του κονακίου, δηλαδή ενός χώρου φιλοξενίας των μαθητών, δηλώνουν την πρωτοποριακή μορφή του, διαπιστώνει ο εκδότης του περιοδικού "Θεσσαλικό ημερολόγιο".
Την πληροφορία για την ύπαρξη του ως σχολείου την αντλούμε από ένα οθωμανικό έγγραφο, έναν βακουφναμέ (ιεροδικαστική πράξη για την σύσταση ενός βακουφίου, αφιερωτήριο), το οποίο εκδόθηκε στις 10 Απριλίου του 1567 υπέρ της Μονής του Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους.
Στο έγγραφο καταγράφθηκαν οι ιδιοκτησίες της μονής αυτής στη Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Ελασσόνα.
"Είναι εντυπωσιακό, λοιπόν, το γεγονός ότι το 1567, στην Ελασσόνα, οι υπεύθυνοι λειτουργίας του σχολείου είχαν εξασφαλίσει το χώρο σίτισης και ύπνου (κονάκι) στους μαθητές του. Το γεγονός ότι το έγγραφο, στο οποίο αναφέρεται η ύπαρξη ενός σχολείου, εκδόθηκε από την οθωμανική διοίκηση δείχνει ότι η λειτουργία του δεν ήταν απαγορευμένη, όπως φυσικά και του σχολείου των Τρικάλων, το οποίο λειτουργούσε στην έδρα του σαντζακίου της Θεσσαλίας", επισημαίνει ο εκπαιδευτικός.
Το σχολείο της Ελασσόνας λειτουργούσε, τουλάχιστον μέχρι την δεκαετία 1580-1590, στην Μονή της Ολυμπιώτισσας, πάνω από την πόλη.
