Αποδημητικά πτηνά
Κάθε χρόνο πολλά είδη πουλιών μεταναστεύουν. Ακολουθούν το πανάρχαιο δρομολόγιό τους από το Νότο προς το Βορρά την άνοιξη και το αντίθετο το φθινόπωρο. Είναι τα αποδημητικά πουλιά.
Με τον ερχομό του χειμώνα, η ανεύρεση τροφής(σπόροι, έντομα) γίνεται πολύ δύσκολη. Οι μέρες μικραίνουν και τα πουλιά έχουν λιγότερες ώρες στη διάθεσή τους για να αναζητήσουν τροφή. Για να αποφύγουν το βαρύ χειμώνα, πετούν προς τις νότιες ζεστές χώρες όπου η τροφή είναι άφθονη. Εκεί ξεχειμωνιάζουν. Την άνοιξη επιστρέφουν στην "πατρίδα" τους όπου ζευγαρώνουν, φωλιάζουν, γεννούν αυγά και μεγαλώνουν τα μικρά τους.
Η διαδρομή της μετανάστευσης κάθε άλλο παρά εύκολη και ομαλή είναι. Διαρκεί μέρες ολόκληρες, αφού τα πουλιά έχουν να διανύσουν δεκάδες χιλιάδες χιλιόμετρα πετώντας συνήθως με 30-35 χιλιόμετρα την ώρα. Μερικά πουλιά ταξιδεύουν κατά τη διάρκεια της ημέρας και ξεκουράζονται τη νύχτα.
Άλλα προτιμούν να ταξιδεύουν τη νύχτα για λόγους ασφάλειας, ενώ άλλα πετούν ασταμάτητα μέρα νύχτα, οπότε τρώνε και κοιμούνται στον αέρα.
Ορισμένα πουλιά μπορούν να διανύσουν 2-3.000 χλμ. χωρίς στάση!
Τα περισσότερα είδη πουλιών πετούν πολύ ψηλά κατά τη μετανάστευση κι έτσι δύσκολα τα βλέπουμε.
Για ένα τόσο κουραστικό ταξίδι απαιτείται, φυσικά, μεγάλη ποσότητα ενέργειας, την οποία τα πουλιά παίρνουν από το λίπος που έχουν συγκεντρώσει από πριν στο σώμα τους. Πολλές φορές αυτό το λίπος διπλασιάζει το βάρος τους! Αυτό που κυρίως καθοδηγεί τα πουλιά προς το Νότο και πίσω πάλι στον τόπο που γεννήθηκαν είναι το ένστικτο τους.
Πολλά πουλιά έχουν την ικανότητα να "διαβάζουν" το χάρτη του ουρανού σαν τους παλιούς ναυτικούς, ακολουθώντας τον ήλιο, τα αστέρια και τη σελήνη. Έχει επίσης αποδειχθεί πως τα πουλιά αναγνωρίζουν τα μέρη από τα οποία περνούν βάζοντας -όπως κι εμείς- χαρακτηριστικά "σημάδια" στο μυαλό τους: βουνά, ποτάμια, λίμνες κ.ά. Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν ότι τα πουλιά έχουν μία μαγνητική αίσθηση και χρησιμοποιούν το μαγνητικό πεδίο της Γης ως οδηγό.
Λένε για τον πελαργό ή λελέκι πως φέρνει χαρά και ευτυχία στο σπίτι που θα χτίσει τη φωλιά του. Φέρνει… τα μωρά, γυρίζει πίσω τον ξενιτεμένο και προστατεύει από τη φωτιά!
Το αγαπημένο πουλί του Σοφοκλή και του Αριστοφάνη φτάνει στην Ελλάδα το Μάρτιο και φεύγει τον Αύγουστο, για να χειμωνιάσει στην Αφρική. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους, οι πελαργοί διανύουν αποστάσεις έως και 20.000 χιλιομέτρων!
Τρέφονται με σκουλήκια, φίδια, σαύρες, βατράχια, αρουραίους, ποντίκια αλλά και έντομα, όπως ακρίδες και γρύλοι. Γεννούν 3-5 λευκά αυγά, τα οποία κλωσούν για ένα μήνα. Οι πελαργοί είναι πολύ στοργικοί γονείς. Στέκουν μέσα στη φωλιά-συνήθως στο ένα πόδι- και προστατεύουν τα μικρά τους από τη βροχή και το δυνατό ήλιο με τις φτερούγες τους.
Το ταξίδι των αποδημητικών πτηνών είναι μια ετήσια μετακίνηση από τον έναν τόπο στον άλλο, με πορείες χιλιάδων χιλιομέτρων. Ακολουθώντας το, συμμετέχουμε σε συμβάντα που συνδέονται με την εξέλιξη των εποχών, που τα πουλιά σηματοδοτούν με εξαιρετικά θεαματικές τελετουργίες. Η Ελλάδα και οι άλλες μεσογειακές χώρες είναι ο αγαπημένος προορισμός του πελαργού, του χελιδονιού και των υπόλοιπων αποδημητικών πτηνών. Δεν φτάνει όμως να ασχοληθεί κανείς μαζί τους στην Ελλάδα, ούτε και στην Ευρώπη, γιατί η πτήση των πελαργών και πολλών άλλων αποδημητικών πουλιών τους πηγαίνει πολύ πιο μακριά, στην Αφρική, όπου πάρα πολλά πεθαίνουν δηλητηριασμένα, τρώγοντας ακρίδες επίσης δηλητηριασμένες. Αυτό μας διδάσκει ότι οι πολιτικές διατήρησης πρέπει να συντονίζονται διεθνώς, γιατί η πατρίδα των αποδημητικών πουλιών είναι ολόκληρος ο κόσμος.
Ένα από τα πιο μεγάλα μυστήρια ήταν πάντα για τον άνθρωπο τα αποδημητικά είδη και η μετανάστευση τους.
Aπό αυτό το φαινόμενο προκύπτουν πολλά ερωτηματικά από τα πιο απλά έως τα πιο περίπλοκα όπως: Από πού ξεκινάνε; Πόσο διαρκεί η πτήση τους; Τι αποστάσεις μπορούν να διανύσουν σε μία πτήση; Ταξιδεύουν μέρα ή νύχτα και με τι καιρικές συνθήκες; Πώς προσανατολίζονται; Ποιες είναι οι πορείες τους; Ποιοι οι λόγοι που τα αναγκάζουν να κάνουν τόσο μεγάλα και επικίνδυνα ταξίδια σε αυτά αλλά και πολλά παρεμφερή ερωτηματικά θα γίνει μια προσπάθεια να δοθούν μερικές απαντήσεις.
Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί στον πλανήτη μας αντιδρούν στις αντίξοες καιρικές συνθήκες που εποχιακά εμφανίζονται με δυο τρόπους;
Πρώτον παραμένουν στον ίδιο τόπο αναπτύσσοντας μηχανισμούς άμυνας και τακτικές που θα τους επιτρέψουν να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες όπως παχύ τρίχωμα, συσσωρεύοντας υποδόριο λίπος, ζώντας σε στοές ή πέφτοντας σε χειμερία νάρκη κ.λπ.
Ο δεύτερος τρόπος είναι να αποφεύγουν τις αντίξοες καιρικές συνθήκες μετακινούμενοι μακριά από αυτές σε τόπους όπου υπάρχουν και καλές καιρικές συνθήκες αλλά και ευκόλα προσβάσιμη τροφή που δεν θα χρειαστεί να σκάψουν π.χ. στο χιόνι για να την βρουν. Αυτή την τακτική την εφαρμόζουν κυρίως οργανισμοί οι οποίοι μπορούν να αναπτύξουν την απαιτούμενη ταχύτητα που θα τους επιτρέψει να πραγματοποιήσουν αυτό το ταξίδι δύο φορές το χρόνο.
Τα πουλιά ως οργανισμοί έχουν πολύ ελαφριά κατασκευή που βασικό μέλημα της είναι να υποβοηθά και να επιτρέπει την απροβλημάτιστη πτήση, αυτό το σκεπτικό δεν αφήνει πολλά περιθώρια για άλλους είδους προσαρμογές. Το ταξίδι αυτό που γίνεται δύο φορές το χρόνο από τους τόπους όπου τα πουλιά αναπαράγονται προς τους τόπους όπου διαχειμάζουν και το αντίστροφο αποτελεί το φαινόμενο της αποδημίας.
Τα αποδημητικά πουλιά διανύουν τεράστιες αποστάσεις για να μπορέσουν να βρουν τις κατάλληλες συνθήκες που θα τους επιτρέψουν να ξαναγυρίσουν την άνοιξη στους τόπους αναπαραγωγής τους. Τις περισσότερες φορές μιλάμε για διηπειρωτικά ταξίδια υπό άστατες καιρικές συνθήκες πολλές φορές που μπορεί να κοστίσει ακόμα και την απώλεια μεγάλου μέρους ή ολόκληρου κοπαδιού ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπου είδη που δεν είναι υδρόβια περνάνε πάνω από μεγάλες υδάτινες επιφάνειες όπως οι θάλασσες και εκεί συναντήσουν π.χ. ένα πολύ ισχυρό μπουρίνι.
Προσαρμογή
Το μέγεθος του ταξιδιού που κάνει κάθε είδος εξαρτάται από την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον και τις απαιτήσεις που μπορεί να έχει σε τροφή βιότοπο αλλά και καιρικές συνθήκες.
Δηλαδή ένα πουλί που είναι προσαρμοσμένο στο πολύ κρύο όπως π.χ. τα περισσότερα υδρόβια δεν πραγματοποιούν τόσο μεγάλα ταξίδια και συνήθως μετακινούνται μόνο όταν αναγκαστούν από τον πάγο που κατακλύζει τις περιοχές αυτές.
Αξιοθαύμαστο είναι ότι πολλές φορές πουλιά με πολύ μικρό μέγεθος όπως οι φιλοσκόποι και με βάρος μερικά γραμμάρια πραγματοποιούν τεράστια ταξίδια που μπορεί να φτάνουν από τη Σιβηρία στις Φιλιππίνες ή το ακρωτήριο τηs Καλής Ελπίδας στην Αφρική. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι τα πουλιά με μικρό μέγεθος έχουν πολύ μεγάλη επιφάνεια δέρματος σε σχέση με το σωματικό τους βάρος και αυτό έχει ως αποτέλεσμα την μεγαλύτερη απώλεια θερμότητας από ένα πτηνό με μεγαλύτερο βάρος.
Τα πουλιά δεν νιώθουν κρύο αλλά μόνο πείνα και αυτό γιατί μπορούν να ρυθμίζουν το μεταβολισμό τους ανάλογα με την απώλεια ενέργειας, οπότε τα μικρά πτηνά που είναι στην πλειοψηφία τους εντομοφάγα χρειάζονται μεγάλες ποσότητες εντόμων που είναι και φτωχά σε ενέργεια αλλά και σπάνια το χειμώνα αυτός είναι και ο λόγος που τα περισσότερα ενδημικά πτηνά είναι σποροφάγα και έχουν σχετικά κοντόχοντρη κορμοστασιά π.χ. πέρδικα που δεν επιτρέπει τη μεγάλη απώλεια θερμότητας.
Είναι λοιπόν φανερό γιατί τα μικρά εντομοφάγα πουλιά αποδημούν μακρύτερα γιατί αφενός μεν ψάχνουν για τόπους με υψηλότερη θερμοκρασία και αφετέρου υπάρχει μια μεγάλη παρουσία εντόμων που αποτελούν την τροφή τους.
Τα αποδημητικά πουλιά, κατά κανόνα, ταξιδεύουν την νύχτα . Τη νύχτα είναι πολύ πιο εύκολο να προσανατολισθούν
Τα αποδημητικά πουλιά κατά κανόνα ταξιδεύουν νύχτα. Η νύχτα είναι μια σοφή επιλογή ως χρονική στιγμή για πολλούς λόγους: Η χαμηλή θερμοκρασία του αέρα σε συνδυασμό με χαμηλή υγρασία είναι άμεσα συνδεμένα με τη μείωση της απώλειας νερού από το σώμα των πουλιών μέσω της εξάτμισης. Τις δροσερές νύχτες ο αέρας είναι πυκνότερος και έτσι τα πουλιά μπορούν να πετάνε ευκολότερα αφού η άνωση (είναι η δύναμη με την οποία ο αέρας σπρώχνει τα σώματα που είναι μέσα του προς τα πάνω όπως η άνωση στο νερό) είναι μεγαλύτερη και για το ίδιο ταξίδι απαιτείται λιγότερη σπατάλη ενέργειας.
Δεν υπάρχει ήλιος που προκαλεί μεγάλα προβλήματα στον προσανατολισμό και δυσκολεύει ακόμα περισσότερο χα πουλιά όταν προσπαθούν να περάσουν πάνω από υδάτινες επιφάνειες με την αντανάκλαση που δημιουργεί.
Αλλά το βασικό πλεονέκτημα που έχει η νύχτα είναι ότι παρέχει ασφάλεια ιδιαίτερα στα μικρότερα είδη από τα ημερόβια αρπακτικά. Εάν σκεφτούμε το πλήΘος από μαυροπετρίτες που υπάρχουν στα νησιά και που κάθε απόγευμα περιμένουν το μικρά πτηνά να περάσουν παραμένοντας μετέωρα το ένα δίπλα στο άλλο σχηματίζοντας έτσι ένα δίχτυ που περιμένει τα πουλιά να το διασπάσουν από εκεί εφορμούν σε όλα τα πουλιά που προσπαθούν το πρωί να προσεγγίσουν τις ακτές και το απόγευμα να απομακρυνθούν.
Τη νύχτα είναι πολύ πιο εύκολο τα πουλιά να προσανατολιστούν αφού τα ουράνια σώματα, άστρα φεγγάρι είναι πολύ πιο ευδιάκριτα άρα και τα πουλιά μπορούν με μεγαλύτερη ακρίβεια να καθορίσουν την πορεία τους.
Ο προσανατολισμοί των πουλιών κατά τη νυχτερινή τους αποδημία είναι ένας γρίφος που έχει προβληματίσει και ακόμα προβληματίζει ακόμα τους επιστήμονες οι Θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί είναι πολλές. Οι περισσότερες από αυτές έχουν προκύψει από την παρατήρηση της συμπεριφοράς των ίδιων των πουλιών κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους.
Προσανατολισμός
Είναι φανερό ότι χρησιμοποιούν τα φωτεινά σημεία του ουρανίου στερεώματος για τον προσανατολισμό του ς από το γεγονός ότι τα μεγάλα περάσματα από ορτύκια τρυγόνια πραγματοποιούνται όταν έχει αρκετό φεγγάρι ενώ όταν δεν έχει καθόλου οι αριθμοί των πουλιών που ταξιδεύουν είναι πάρα πολύ μικρότεροι. Οι πρώτες αναφορές που κατεύθυναν τους ερευνητές στο σκεπτικό ότι τα πουλιά ακολουθούν ισχυρά φωτεινά σώματα έγιναν όταν φαροφύλακες παρατήρησαν το βράδυ πολλά πουλιά να πετούν γύρω από τους φάρους ή να τα βρίσκουν νεκρά ή τραυματισμένα από πρόσκρουση σε αυτούς.
Τα πουλιά ακολουθούν το γεωγραφικό ανάγλυφο κατά μήκος της πορείας τους και προσανατολίζονται από αυτό. Σε αυτό το σημείο πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η διαύγεια της ατμόσφαιρας και η φωτεινότητα του εδάφους. Αυτός είναι και ο λόγος που τα πουλιά δεν ταξιδεύουν όταν έχει πολλή ομίχλη ή χαμηλή νέφωση που τα εμποδίζει να προσανατολιστούν.
Κατά το ταξίδι τους τα πουλιά σταματούν στους σταθμούς ξεκούρασης. Αυτοί οι σταθμοί μπορεί να είναι είτε νησάκια μέσα στη θάλασσα είτε περιοχές που παρουσιάζουν κάτι το πολύ χαρακτηριστικό που τα κάνα ευδιάκριτα μέσα στο σκοτάδι. Από προσωπικές μου παρατηρήσεις από το αεροπλάνο διαπίστωσα ότι τα βουνά όπου πιάνουν τα περάσματα, τουλάχιστον στα νησιά, έχουν ένα πολύ ανοιχτό χρωματισμό που οφείλεται στον ασβεστόλιθο από τον οποίο αποτελούνται με αποτέλεσμα να είναι εύκολα ορατά κατά τη νύχτα.
Σίγουρα τα πουλιά θα σταματήσουν για να ξεκουραστούν πριν πετάξουν πάνω από μια μεγάλη υδάτινη επιφάνεια γι' αυτό βλέπουμε και τα μεγάλα περάσματα στα παράλια της Βόρειας Ελλάδας όπου τα πουλιά συγκεντρώνονται και περιμένουν να γίνουν οι συνθήκες ιδανικές για να μπορέσουν να συνεχίσουν το ταξίδι τους.
Ξεκινούν συνήθως το ταξίδι τους μέσα στην πρώτη ώρα μετά τη δύση του ηλίου και μπορεί να συνεχίσουν να πετούν και λίγο πριν την ανατολή του ήλιου αλλά αφού έχει χαράξει. Τα μικρότερα είδη μπορεί να ξεκινούν την αποδημία τους με το φως της ημέρας και γι' αυτό πέφτουν θύματα των γερακιών στις ακτές.
Τα πουλιά παρουσιάζουν μια χαρακτηριστική χαλαρότητα όσον αφορά την κύρια ώρας απογείωσης από νύχτα σε νύχτα μεταξύ συνεχόμενων ημερομηνιών με αποτέλεσμα να παρατηρούνται μεγάλα περάσματα και παύσεις μεταξύ αυτών των ωρών .
Ένα τέτοιο χρονοδιάγραμμα των δραστηριοτήτων απογείωσης το φθινόπωρο δείχνει να είναι πολύ ευνοϊκό για τα αποδημητικά για τους εξής λόγους:
(1) Μπορούν να εκμεταλλευτούν το πρώτο μισό της νύχτας για την πέψη της τροφής τους. Αυτό είναι πολύ σημαντικό ειδικά μετά από μια εντατική αναζήτηση τροφής το απόγευμα και της αξιοσημείωτης μείωσης της διάρκειας της ημέρας το φθινόπωρο.
(2) Μπορούν να ανταποκριθούν επαρκώς στις μεταβολές του καιρού και να ξεκινήσουν αμέσως όταν η γενική εικόνα του βελτιωθεί. Αν το χρονοδιάγραμμα των αναχωρήσεων τους ήταν σταθερό αυτή η δυνατότητα θα ήταν πολύ περιορισμένη.
(3) Έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν για τον προσανατολισμό τους όλα τα στοιχεία του ουράνιου στερεώματος με τον καλύτερο τρόπο, το ηλιοβασίλεμα, την αυγή και το πρώτο μισό της νύχτας. Αυτό μπορεί να είναι πολύ σημαντικό όταν έχουμε συννεφιά και η χρήση των ουρανίων στοιχείων προσανατολισμού είναι πολύ δύσκολη ή αδύνατη.
(4) Μπορούν να αποδημούν με μικρά αποθέματα ενέργειας εκτελώντας κοντινές πτήσεις στο τέλος της νύχτας και να σταματούν την αυγή. (Είναι αυτονόητο ότι τα πουλιά μπορεί να διακόψουν την πτήση τους άμεσα όταν εκτεθούν σε πολύ αντίξοες συνθήκες, ισχυρή βροχόπτωση, πυκνό χιόνι, πυκνή ομίχλη και πολύ ισχυρούς ανέμους.
Αυτός είναι και ο λόγος που πολλές φορές το φθινόπωρο όταν κάνει μια απότομη καταιγίδα στα νησιά βρίσκουμε πολλά πουλιά το πρωί αφού ο καιρός τα ανάγκασε να καθίσουν, διαφορετικά είναι δυνατόν να διασχίσουν το Αιγαίο σε μια νύχτα ιδιαίτερα τα μεγαλύτερα πουλιά που ταξιδεύουν με μεγαλύτερη ταχύτητα όπως τα περιστεροειδή ή τα υδρόβια.
